قايناق-باش وورو سايتلار

قاراباغ در آیینه تصویر
خوجالی
قاراباغ سوی قیریمی
شهوت خون داشناکهاي ارمني
armenianreality
ermenisorunu.gen.tr
Sarı Gelin
Armenian Issue
tall armenian tale
Ermeni sorunu
The Armenian Issue Revisited
human.az
Güneşin Doğduğu Şehir Igdir
azerigenocide.org
khojaly.net
Khojaly.org.az
karabakh.org
http://www.karabakh-terror.com
Ermeni Araştırmaları Enstitütü
Armenian Allegations: Myth and Reality
devletarsivleri.gov.tr
ERMENÄ°LER TARAFINDAN YAPILAN KATLÄ°AM BELGELERÄ° (1914-1921)
OSMANLI BELGELERÄ°NDE ERMENÄ°LER (1915-1920)
FRANSA-ERMENÄ° Ä°LÄ°ÅžKÄ°LERÄ°
BELGELERLE ERMENÄ° SORUNU
SOVYET ARŞİVİNDE ERMENİ SORUNU
TÃœRKLERE UYGULANAN SOYKIRIMA AÄ°T CETVEL
BELGELERİN ÖZET VE TRANSKRİPSİYONU
ERMENÄ° Ä°DDÄ°ALARI
kafkas.edu
SUMMARY OF THE DOCUMENTS
massacres in Anatolia and Azerbaijan
Iravan- Azerbaijan
ataa.org
Khojaly Massacre Commemoration Site
UNUDULMAYAN GƏRÇƏKLƏR



گؤرونتولر


Sarı Gelin

Günéy Azerbaycanda Ermeni Daşnak ve Asoru Cilovların Türk xalqına qarşı yapdıqları soyqırım ve toplu qırqınlardan alınan dersler. گونئى آزه‌ربايجاندا ائرمه‌نى داشناك و آسورو جيلوولارين تورك خالقينا قارشى ياپديقلارى سوى قيريم و توپلو قيرقينلاردان آلينان درسله‌ر . Massacre and genocide of South Azerbaijanian Turks by Dashnatsutyun (Dashnak) Armenians and Jilu Assyrians. Massacre et genocide des Turcs Azerbaijanian du sud par des Arméniens de Dashnatsutyun (Dashnak) et des Assyriens de Jilu

Saturday, August 14, 2004



حسن صفري


آذربايجانليلارين بير عصيرليك سوي قيريمي


ائرمنيلرين 20 –نجي عصرين اوليندن آخيرينا قده راو تايلي بو تايلي آذربايجان توركلرينه قارشي تورتديكلري سوي قيريمين پلاني همين يوز ايلليكدن قاباق جيزيلميشدي. همين پلانين ايسه ايلك نؤوبه ده جيزيلما ضرورتي روس امپرياليزمينين و داها سونرالار غرب امپرياليست دؤويتلرينين بؤلگه يه گلمه سيندن ايره لي گلميشدي. هله 18- نجي يوزايلليگين بيرينجي ياريسيندا 1- نجي پيوتيرآذربايجانين بير سيرا شهرلرين اؤزلري، شاماخيني ايسه ائرمنيلرين كؤمگي ايله اشغال ائتمك نيتي بيلينمكده دير. مسلمان توركلرين اراضيسينده داغينيق شكيلده ياشايان خريستيان ائرمنيلر، خريستيان غرب دؤولتلري و روسيانين توركلرله مبارزه ده ال آلتيلارينا چئوريلديلر. اونا گؤره ده بو دؤولتلرائرمنيلري متشكيللنديرمگي قارشيلارينا مقصد قويدولار. « 1834- نجو ايلدن بو يانا آمريكا، فرانسا، اينگلستان و روسيادان ايلك نؤوبه ده ديني ميسيونئرلر آدي آلتيندا ائرمنيلر ياشايان بؤلگه لره او جمله دن اورميايا گله ن غرب و روسيا نماينده و جاسوسلاري ائرمنيلرين بئيينلرينده خيانت و جنايت توخوملاري اكمگه يه باشلاديلار. »1 عيني زاماندا روسيانين آذربايجاني اشغال ائتمه سين ائرمنيلر سئوينجله قارشيلاميش، سونرا مختليف بؤلگه لرده او جمله دن قاراباغدا ائرمنيلر روسيايا ميل ائتديلر.2

توركيه و آذربايجان اراضيسينده ياشايان ائرمني اجمالاري، دينداشلاري اولان بؤيوك غرب امپرياليستلري و روسيانين حمايه سيندن روحلاناراق” بؤيوك ائرمنيستان“ ياراتماق فيكرينه دوشورلر. لاكين ائرمنيلر ياشاديقلاري بؤلگه لرده اكثريت تشكيل ائتميرديلر. حتي قافقازدا 20- نجي عصرين اوللرينده 54 قضا(بؤلگه) دان آنجاق بئشينده اونلار اكثريت تشكيل ائديرديلر. اونا گؤره ده اونلار يئرلي توركلري (آذربايجانليلاري) كوتله وي شكيلده اؤلدوروب يئرينده ائرمنيستان ياراتماغي قارشيلارينا مقصد قويدولار. 1890- نجي ايلده ائرمنيلر داشناق پارتيياسيني دنيزدن- دنيزه بؤيوك ائرمنيستان ياراتماق مقصديله تفليس شهرينده ياراتديلار3. همين پارتييانين اوچونجو قورولتاييندا، قافقاز ائرمنيلرينين، تبليغات و ان قدار يوللارلا، يعني سيلاحلي مقاومتله گويا مدافعه سي قرارا آليندي. 1904- نجو ايلين بو قرارينا اساساً ائرمنيلر1905- نجي ايل فئورال آيينين 9-6 گونلرينده باكييا هجوما كئچيب مسلمان آذربايجان توركلريندن بير چوخونو وحشيجه سينه قتله يئتيريب بير سيراسيني گيروو گؤتوردولر. اونلار مسجدلره و بير چوخ ماغازالارا اود ووروب يانديرديلار.

محمد سعيد اوردوبادي ” قانلي سنه لر“ آدلي اثرينده همين دهشتلي حادثه لري قلمه آلماغا چاليشميشدير. او ائرمنيلرين هر هانسي فيكير و بهانه ايله مومكون اولدوقدا مسلمانلارين عليهينه عصيان ائتمه لرينه، اونلاري چتين وضعيته سالمالارينا، مسلمانلارلا علاقه لريني كسمه لرينه و اونلارلا توققوشما ياراتمالارينا اشاره ائدير. او ائله جه ده حكومتين ان كيچيك جنايتلري بئله نظارت آلتيندا ساخلاماسي آما بو جنايتلرين قارشيسيني آلماغا جهد گؤسترمه مه سي و بير نؤو بو ايكي خالقين توققشماغا سؤوق ائديلديگيني يازير. اوردوبادي عيني زاماندا ائرمنيلرين، بيرينجي آغا رضا آدلي بير آذربايجانليني اؤلدورمه لريني و نهايت همين ايل فئورالين 6- دا مسلمانلارين حيرتده قالديغي بير آندا باكيني قان گؤلونه چئويرمه لريندن يازيب.4

مارتين اوللرينده ايرواندا و اونون اطرافينداكي كندلرده، ناخچيواندا كوتله وي قيرغين باشلاندي... . ايرواندان ناخچيوانا، اورادان دا زنگه زور و قاراباغا دك دورنا كيمي دوزولموش مسلمان كندلري يانديريلير يئرله يكسان ائديليردي. آذربايجانليلار كوتله وي قايدادا قتله يئتيريلير، اونلارين بوش قالميش كندلرينده ائرمنيلر مسكونلاشديريليردي.5

1905- نجي ايلده ايكي دفعه شوشا شهرينده ائرمنيلر قيرغين تؤرتدي. بيرينجي مرحله 21-16 آوگوست، ايكينجي مرحله ايسه 18-12 اييولدا.6 نويابرين 18- ده ايسه ائرمنيلر گنجه شهرينده آذربايجان توركلريني كوتله وي صورتده قيريب محو ائتديلر.

زنگه زوردا دا ائرمنيلر دهشتلي فاجعه لر تؤرتديلر. « داشناقلارين تؤرتديگي وحشيليكلرين زنگه زور جماعاتي آراسيندا ياييليب واهيمه ياراتماسي اوچون بير نئچه قادين و كيشينين بودلارينا، كوره كلرينه مؤهوره بنزر دميري قيزديريب باساراق آبداللار كندينه طرف بوراخيرلار. خبر آغانوس، فته لي په يه، شويودلو، ميغير دره، مال خلف كندلرينه چاتاندا جاماعات سئل كيمي آخيشيب كومگه گلير. لاكين ايش- ايشدن كئچيبميش. كندلر تمام يانديريليب، اهالي قيريليب محو ائديليبميش»7 همين فتنه كارليقلار نتيجه سينده باكيدا، گنجه ده، تفليسده، ايرواندا، ناخجواندا، شوشادا و ساير شهر و بؤلگه لرده آذربايجان توركلري سوي قيريما معروض قالدي. « 158 آذربايجان كندي غارت ائديليب يئرله يكسان ائديلدي.»8 محمد سعيد اوردوبادينين تعبيرينجه « ايروان بير يانار داغا، وولكانا دؤنوب نجيب اسلام ملتيني يانديرماقدا، بوغماقدا ايدي»9 لاكين همين شهرده و بؤلگه ده آذربايجانليلارين سوي قيريمي گونوموزه كيمي دوام ائتميش و بو گون آرتيق كئچميش آذربايجان خانليغي اولان، ايروان خانليغي اراضيسي تماميله آذربايجانليلاردان تميزله نيب كي، بو، سوي قيريمين ان بارز نمونه سي حساب ائديله بيلر.

آما ائرمنيلر بونلارلادا كيفايتلنمه ييب آرا- سيرا فرصت يارانديقدا آذربايجانين مختلف يئرلرينده آذربايجانليلارا قارشي سوي قيريم سياستي يئريتميشلر. 1910- نجي ايلده ايرواندا باش وئره ن حادثه لر و 1915- نجي ايلده شرقي آنادولودا عثمانلي و آذربايجان توركلرينه قارشي همين سياست بونون بارز نمونه سيدير. هله « 1914- نجي ايلين يازيندا شاوميان و اونون همفيكيرسيلاحداشلاري هايك بژيشكيان، باغراميان، ميكويان، آندرانيك، هامازاسپ، سمبات، خئچو، درو، كئرري، حاجي لئوون، واردان، پاندوخت، آرقوتيان، ساتريان و باشقالاري ايروانين، سردارآبادين، ائچميه دزينين كوچه لرينده ائرمني كؤنوللو سيلاحلي دسته لرينه تعليم كئچير، عثمانلي توركيه سي و جنوبي قافقاز تورپاقلاريني بو يئرلرين آبوريگئن ساكينلري اولان توركلر و آذربايجانليلارين قاني ايله بوياماق اوچون هجوما كئچمه گه امر وئريرديلر.»9 لاكين 1918- نجي ايلده آذربايجانين گونئيي و قوزئيينده باش وئره ن دهشتلي قيرغينلار بونلاري دا كؤلگه ده قويدو.

توركيه نين غربينده ياشايان خريستيان آسورلار، توركيه عليهينه دؤويوشده مغلوب اولاراق آذربايجانين جنوبوندا، اينديكي غربي آذربايجان ايالتينه گلديلر و آذربايجانليلار اونلارين آغير وضعيتيني نظره آليب، اونلارا سيغيناجاق وئرديلر.لاكين روسيا، آمريكا، فرانسا و انگلتره نين كؤمگي ايله مسلمان عثمانلي دؤولتينه قارشي، آذربايجان اراضيسينده جيلو آدلانان همين آسورلار، قافقازدان گلميش ائرمنيلر و غربي آذربايجاندا ياشايان ائرمنيلردن عبارت خريستيان اوردوسو ياراديلدي. « خريستيان اوردوسو ياراناندان سونرا مسلمانلارين قيرغيني اوچون بهانه آختاريرديلار. علي دهقان يازير كي، 1918 - نجي ايل بهمن آيينين اوچونجو اون گونلوگونده خريستيانلار متشكيللشديلر و هر گون بير نئچه كندده قتل- غارت باش وئريردي، حتي شهرده ده آچيق هجوما كئچديلر.»10 مسلمانلار اول سيلاح گؤتوروب اؤزلريني ياخشي مدافعه ائتديلر. لاكين بير گون ياريم محاريبه دن كئچندن سونرا ائرمنيلر شهري توپ آتشينه توتدولار، قاراداغ آتليلاري قاچدي، كازاق دسته لري لغو اولوندو، سيلاحلاري ايسه ائرمنيلرين الينه كئچدي و بو مسئله لر وضعيتي آغيرلاشديردي. شهرين آغ ساققاللاري محاريبه كوميسياسي ياراتماق يئرينه خريستيان اوردوسونون ديني رهبري مارشيمونون حضورونا گئتديلر. مارشيمون ايسه اونلاري آلداتدي و مسلمانلار باريشديقلاريني ظن ائتديلر. لاكين ائرمنيلر اونون سحريسي گون يئنيدن محاريبه يه باشلاديلار. بو گونكو محاريبه ده اون مين نفر گوناهسيز آذربايجانلي، اورميادا قتله يئتيريلدي.11 همين شهرده ان دهشتلي قيرغينلاردان بيري 17 مارت 1918 – نجي ايلده باش وئرميشدي.« علي دهقان يازير كي، ايل آخير چرشنبه يه تصادف ائدن همين گونده ائرمني داشناقلاري و جيلولارين اورميادا اون مين نفر آذربايجانليني قيرديغينا شاهيد اولدوم.»12

خريستيان اوردوسو اورميادان علاوه سالماس، ديلمقان، خوي، ماكي و ساير بؤلكه لره ده هجوما كئچديلر. همين «دهشتلي هجوملاردان بيرينده كهنه شهرين ساكينلريندن مين نفري قتله يئتيريلدي، بير نئچه مين نفر ايسه يارالاندي. سونرالار ديلمقان، خوي و سالماس كندلريني ده نظره آلاندا اؤلنلرين سايي مينلر نفره چاتدي.»13

كسروي ديلمقان شهرينين خريستيان اوردوسو طرفيندن هجوما معروض قالماسينا اشاره ائده ره ك يازير: او قارانليق گئجه ديلمقان شهرينده و چؤل- بياباندا اوشاقلارين، قادينلارين ناله سي گؤيه قالخميشدي. اهالينين قاچا بيلن حيصه سي چيخميشدي اوچده ايكي حيصه سي ائولرينده اؤلوملرين گؤزله مگه مجبور ايديلر. خريستيانلار بير گئجه- گوندوز شهر اهاليسيني اؤلدورمكله مشغول ايديلر. هر ائوين قاپيسين سينديريب يوز نفري بير يئرده اؤلدوروردولر. اؤلدورولن اهالينين بعضي بدن عضوو- اورگانلاريني كسيرديلر بير سيراسين اوددا يانديريرديلار. قيرخ مين مسلمان اسيريني هر يئردن توپلاييب اوچونجو گون بازاردان اؤلولرين اوزه ريندن كئچيريب قالا سراسر و هفتوان كندينه آپارديلار. هفتوان خارابالاريندا آج و لوت وضعيتده شاختانين قاباغيندا ساخلاديلار. بير هفته دن سونراغربته يولا سالديلار. اونلارين اكثري يوللاردا قاليب اؤلدولر، آنجاق بير سيراسي گونئي كندلرينه چاتا بيلديلر. خوي- تبريز يولوندا هر فرسخده يوز اؤلو دوشوب قالميشدي.14

آذربايجانين مختلف يئرلرينده الي آذربايجانليلارين قانينا بولاشان داشناك آندرانيك قافقازدا ائرمني رئسپوبليكاسي ياراناندان سونرا ايروان- ناخچيوان- وان استيقامتينده يئرلشن آذربايجانليلاري قيريب اراضيلري حسابينا بؤيوك ائرمنيستان ياراتماق مقصدي ايله خوي شهرينه هجوما كئچير.15

آندرانيكين اوردوسو عائله عضولري ايله بيرليكده گلميشديلر. اونلاراهاليني قيراندان سونرا عائله لريني همين آذربايجان تورپاقلاريندا يئرلشديرمگي پلانلاشديرميشديلار. ائرمنيلرخوي شهريني توپ آتشينه توتدولار، قاباقلارينا چيخاني قيرديلار. لاكين عثمانلي اوردوسونون اورمودا، سالماسدا، خويدا و اطراف بؤلگه لرده آذربايجانليلارين ائرمنيلر طرفيندن سوي قيريما معروض قالماسيني ائشيديب آذربايجانا داخيل اولماسي، بو بلادان آذربايجانليلاري قورتاردي.

« عثمانليلارين گلمه سي ايله آلتي آي دوام ائدن ائرمني و جيلولارين ظولمو و وحشيليگيندن ساغ قالميش اهالي اؤزلرين راحات حيس ائده رك چيخيب اونلاري قارشيلاديلار.»16

« بئله ليكله دكتر شئت و اونونلا ال –بير اولانلارين فتنه كارليغي و ائرمني- جيلو وحشيليگي و تؤرتديكلري قيرغين نتيجه سينده اورميا و سالماسدا 130 مين آذربايجان توركو قتله يئتيريلدي.»17

دگرلي عاليم دوكتور جمال آيرملو ” اورمودا جيلولوق“ آدلي مقاله سينده جنوبي آذربايجاندا همين سوي قيريم نتيجه سينده مسلمان آذربايجانليلاردان 150 مين نفرين قتله يئتيريلديگيني قيد ائدير.18

لاكين 1918- نجي ايلده آذربايجانين شمال حيصه سينده ده آذربايجانليلارين سوي قيريمي باش وئرميشدي. باكيدا ائرمنيلرين آذربايجانليلاري قيرمالاري حاققيندا روسيا طرفيندن ياراديلميش، كوميسيانين عضوو اولموش كولقه آدلي شخصين ترتيب ائتديگي پروتوكولدا ائرمنيلرين مسلمان اهاليسي ساكين اولان محله لره داخيل اولوب اهاليني اؤلدورمه لري، ائولره اود وورمالاري، اوشاقلاري ديري- ديري تونقالدا يانديرمالاري، حتي 3-4 گونلوك كؤرپه اوشاقلاري دا سونگولره تاخمالاري، اؤلدورولن آذربايجانليلارين اعضالارينين كسيلمه سي، اؤلدورمه ديكلري قادينلاري لوت، ساچلاريني بير- بيرينه باغلاييب، توفنگ قونداغي ايله ايشكنجه ائتمه لري و ساير وحشيليكلره اشاره ائديلير.19

آلمانيانين ايشتوتگارت شهرينده 1929- نجو ايلده آلمان ديلينده چاپ اولان ” شرقده نفت و قان“ آدلي اثرده اسد بيگ اؤزو باكي مارت قيرغينلاريني اؤز گؤزلري ايله گؤره رك، ائرمنيلرين 14 مسلمان نفت مهنديسيني اؤلدورمه لري و نفت قويولارينا سالمالاري، 30 مين انسان ميدينين باكي كوچه لرينده قالماسي، ائرمنيلر طرفيندن آذربايجانلي قادين، اوشاق و قوجا كيشيلرين قتله يئتيريلمه سي، مسجده پناه آپارميش انسانلارين دا قتله يئتيريلمه سي، شاوميانين مسلمان اوشاقلارين آياغيندان ياپيشاراق فيرلاديب باشلاريني داش دؤشه مه لرينه چيرپماسي، يوزلرله آذربايجانلي اوشاغين بو وضعيتده قتله يئتيريلمه سي و ساير ائرمني وحشيليكلريندن يازير.20

سيد جعفر پيشه وري مارت قيرغينلاريندا باكيدا اولموش و بو ساحه ده يازير: « من 1918- نجي ايل مارت آيينين 18- ده داشناقلارين وحشيليكلريني، سايسيز گوناهسيز آداملارين، خصوصيله بي طرف جنوبي آذربايجانليلارين اؤلدورولوب كاروانسارالاردا مئيتلرينين يانديريلماسيني اؤز گؤزلريمله گؤرموشدوم. بو چوخ فاجعه لي و نفرتلنديريجي بير حركت اولموشدو. هئچ بير اساس اولمادان يالنيز كينه و عداوت اوزوندن داشناقلارين تؤرتديكلري جنايت هر بير انسانين روحونو سيخيب كده رلنديريردي.»21

سلام الله جاويد ده مارت قيرغينلارندا باكيدا اولوب و خاطره لرينده بو قيرغينلارا اشاره ائدير. او سيلاحسيز موسلمانلارين تپه دن ديرناغا قده ر سيلاحلانميش بالشوويك و داشناك سيلاحلي دسته لري ايله دؤيوشمه گه مجبور اولمالاري، اوچ گون دوام ائدن دؤيوشده مسلمانلارين چوخلو تلفات وئرمه سي، اسماعيليه بناسي، ” آچيق سوز“ ، ” كاسپي“ قزئتلري مطبعه لرينين يانديريلماسي، باكينين مشهور بازارينا اود وورولماسي و ساير ائرمني وحشيليكلرينه اشاره ائدير. 22

ائرمني داشناقلاري 1918- نجي ايلده تكجه باكيدا دگيل، شاماخي، قوبا، قاراباغ، زنگه زور، ناخچيوان، لنكران و ساير بؤلگه لرده وحشيجه سينه دينج آذربايجانليلارا قارشي هجوما كئچيب يوزمينلرله انسانلاري اؤلدوروب كندلري يانديريب، تاريخي آبيده لريميزي محو ائتديلر.23

همين دؤورده 40 مين نفردن چوخ اهاليسي اولان شاماخي شهرينده 1918- نجي ايل مارت آييندا ائرمنيلر بو شهرين اهاليسينين چوخونو وحشيجه سينه قتله يئتيره رك شهري خارابايا چئويرديلر. مسجدلر، مدرسه لر، تاريخي آبيده لر ويران ائديليدي. قيرغيندان جانين قورتاريب قاچانلارين چوخو يولدا سويوق و آجليقدان هلاك اولدو.24

1918 - نجي ايل يانوارين 2- ده ائرمني داشناقلاري، مسلمان آذربايجانليلار ياشايان ايروان شهرينه و 211 كندينه هجوم ائديب اوچ يوز مين آذربايجانليني اؤلدوروب بير چوخونو ايسه قوواراق بو شهري ائرمني شهرينه چئويرديلر.25

آندرانيك خوي شهرينه هجوموندان سونرا ناخچيوان طرفدن قاييداركن ايكي مشهور كندي بوتون ساكينلري – اوشاقلار و قادينلارلا بيرليكده قتله يئتيردي.26

ائرمنيلرين آذربايجان توركلريني قيريب اونلارين تورپاقلاري حسابينا بؤيوك ائرمنيستان ياراتماغا جهدلري و بو استقامتده آذربايجانليلاري سوي قيريما معروض قويمالاري تكجه بونلارلا بيتمير. همين سياستين دواميندا ائرمنيلر1992- نجي ايل فئورال آيينين 26-25- دا قارا باغدا خوجالي فاجعه سيني تؤرتديلر. اونلار آذربايجان اراضيسينه هجوما كئچيب مدافعه سيز اهالييه ديوان توتدولار. بوتون بين الخالق قانونلارا ضد اولاراق آذربايجانين رئسپوبليكاسينين 20 فاييز اراضيسيني ده اشغال ائتديلر. ائرمنيلر هله ده آذربايجان تورپاقلاريني اشغال آلتيندا ساخلاياراق اوسته ليك قوندارما و هئچ واخت باش وئرمه ميش ائرمني سوي قيريميني دونيايا تانيتديرماق ايسته ييرلر. اونا گوره ده دينيدن و ميلليتديندن آسيلي اولماياراق انسانليق، حاق و عدالت نامينه ائرمنيلرين بو چيركين نيتلريني افشاء ائتمه گي هر هومانيست انسان اؤزونه بورج بيلمه ليدير.

قايناقلار:

1- « نويد آذربايجان» قزئتي نؤمره 139 ، 13 مارت 2001 ، دكتر جمال آيريملو « اورمودا جيلولوق»
2- هراند پاسدرماجيان « تاريخ ارمنستان» ترجمه: محمد قاضي، تهران1369 ، ص. 295
3- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص.11
4- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.101
5- اسرافيل محمد اف « ايروان دفتري» باكي 2002 ، ص. 49
6- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.102
7- صباح الدين ائل اوغلو « زنگه زور حادثه لري» باكي 1993 ، ص.8
8- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.102
9- محمد سعيد اوردوبادي « قانلي ايللر» ، باكي 1991 ،ص. 7
10- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص.44
11 - صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص 51
12- بؤيوك رسول اوغلو « آذربايجان يولوندا» باكي 2001 ، ص. 314
13- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 68
14- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص.739-738
15- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 13
16- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص. 761
17- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص. 763
18- « نويد آذربايجان» قزئتي نؤمره 139 ، 13 مارت 2001 ، دكتر جمال آيريملو « اورمودا جيلولوق»
19- « يئني كافكاسيا» مجموعه سي، ايكينجي ايل، نؤمره 13 ، استانبول 13 مارت 1925 ، آذري « مارت فاجعه سي، 17-21 مارت 1918 ، ص. 7-6
20- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 136
21- مير جعفر پيشه وري (جواد زاده خالخالي) « سئچيلميش اثرلري» آذربايجان روزنامه سينين نشريه سي، باكي 1965 ، ص. 398
22- « گوشه اي از خاطرات دكتر سلام الله جاويد» تهران 1974 ، ص. 33
23-« وارليق» ژورنالي نؤمره 1-124 و 2- 125 ، تهران 1381 ، صمد سرداري نيا « قره باغ در سالهاي 20- 1918 و نسل كشي در باكو و ديگر شهر هاي» ، ص. 69
24- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 142
25- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 12
26- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 103



آذربایجان در جنگ جهانی اول
یا
فجایع جیلولوق


توحيد ملك زاده ديلمقاني –سلماس
مهر 1383
tohidmelikzade@yahoo.com


مقدمه

جنگ جهاني اول در تاريخ تمدن بشري عطفي محسوب مي گردد كه در طي آن بسياري از نظامهاي كهنه سياسي،اجتماعي به نظامهاي نوين تبديل شد. امپراتورهاي بزرگ به ممالكي كوچك تبديل گرديد و حكومتهاي ملّي در سطح جهان بوجود آمد.

آذربايجان نيز گرچه از ميدان اصلي جنگ يعني اروپا به دور بود ولي به دليل موقعيت ژئوپولتيكي آن از همان ابتداي جنگ صحنه تاخت و تاز قواي روس و عثماني گرديد و به سبب عوامل مختلفي از جمله اشتراكات فرهنگي جزو هواداران عثماني قرار گرفت.

گرچه تركان آذربايجان كه اكثريت قريب به اتفاق اهالي آذربايجان را تشكيل مي دادند و مي دهند در رديف هواداران عثماني ها قرارگرفتند ساكنين مسيحي آذربايجان درصف مقابل همشهريانشان در رديف متفقين دول روس و انگليس و آمريكا قرار گرفتند. اينان كه همان ساكنان ترك مسيحي آذربايجان بودند از اوايل قرن نوزدهم بر اثر تلاشهاي ميسيونرهاي غربي به آموزش زبان ارمني پرداخته و بسياري نيز از مذهب قديميشان_گريگوري_ كه مذهب شرقي بود دست كشيده بر حسب آموزش ميسيونرهاي كاتوليك, پروتستان يا ارتدوكس گرديدند. وجه ديگر تبليغات ميسيونرها ,سوق دادن مسيحيان آذربايجان به طرف قدرتهاي روس و انگليس و فرانسه بود كه اين وجه در حين جنگ جهاني اول از طرف مسيحيان آذربايجان به منصه ظهور درآمد .

همانطوري كه مي دانيد و در متن اين كتاب هم آمده است ارامنه و آشوريهاي آذربايجان و عثماني وظيفه تاريخي شان از جنگهاي صليبي تا امروز كه همان ضربه زدن به منافع هم وطنان مسلمانشان بود را با كمال جديت انجام دادند.

از سال 1909 كه روسها به بهانه عدم امنيت در تبريز تمام آذربايجان را به اشغال خود درآوردند با مانطق سرحدي آذربايجان با عثماني همسايه گرديدند با وقوع جنگ جهاني اول و درگيري مستقيم عثماني و روسيه, دولت عثماني نتوانست حضور قواي روس در آذربايجان را تحمل كند لذا به دولت قاجاريه براي خارج نمودن روسها از آذربايجان احضار كردند. دولت قاجاريه مسأله را با روسها در ميان نهاد ولي روسها نه تنها به اين درخواست مشروع وقعي ننهادند بلكه سرفرماندهي ارتش روسيه در قفقاز تصميم گرفت واحدهاي نظامي موجود در شمالغرب را تحت عنوان (سپاه آذربايجان)به فرماندهي ژنرال چرنوزوبوف تقويت و تجديد سازمان دهد. يكي از اهداف اصلي اين نيرو حفظ تأمين محور ارتباطي جلفا_خوي_ سلماس و اورميه بود كه مسير مناسبي براي وصول به عراق امروزين و آبهاي گرم محسوب مي شد. استقرار هواداران مسيحي روسها در منطقه نيز براهميت اين كريدور افزود.

اوايل سال 1915 آذربايجان عرصه زورآزمايي قواي روس و عثماني بود. قواي عثماني به فرماندهي انورپاشا به نزديكيهاي آذربايجان آمد تا منطقه را از لوث وجود روسها پاك كند ولي در دي ماه 1294 شمسي ( اوايل سال 1915) يكصد هزارتن از سربازانش را در كوههاي الله اكبر ارضروم از دست داد و فاجعه مشهور ساري قميش به وقوع پيوست.

در بهار 1295 شمسي به تدريج تمام منطقه به اشغال روسها درآمد و آخرين تلاش عثمانيها براي اخراج روسها از آذربايجان در نبرد ديلمان (ارديبهشت ماه) به ناكامي انجاميد.
با ورود آشوريهاي عثماني كه در آذربايجان (جيلو) ناميده مي شوند به معادلات نظامي منطقه و اعلان جنگ رسمي به دولتشان عثماني , مقاومت جيلوها در برابر سپاه عثماني ديري نپاييد. اينان كه با پشتيباني قواي روس عليه عثماني قيام كرده بودند اينبار نيز دست به دامن آنها شده و به آذربايجان گريختند. دهها هزار مرد و زن و كودك جيلوها خسته و گرسنه از منطقه حكاري گريخته و به اورميه و سلماس آمدند.

ورود اين قوم ناخوانده و گرسنه به آذربايجان آنهم در شرايط جنگ عالمگير براي آذربايجانيان سرباز عظيمي شد ولي عليرغم اين, مردم آذربايجان علاوه بر فراهم كردن شرايط مساعد زيستي به آنان تمام نان و مسكن خودشان را با آنها تقسيم كردند ولي جيلوها جواب اين كمكها و نوعپروريها را با كشت و كشتار و خون و گلوله به خوبي پس دادند كه اسناد فراوان اين جنايات در متن كتاب آمده است.

تا وقوع انقلاب اكتبر 1917 روسيه و خروج روسيه از جنگ جهاني و بالتبع از آذربايجان , روسها و جيلوها با همكاري هم در سوزاندن بازارها و كشتار مردم از هيچ گونه كوششي فروگذار نمي كردند پس از خروج روسها از آذربايجان ,متفقين با مسلح كردن جيلوها آنها را در قالب 6 گردان ( 4 گردان آشور 2 گردان ارمني ) با 4 آتشبار و 300 سوار و يك گروهان مسلسل با فرماندهي عالي افسران روسي و انگليسي و فرانسوي در مقابل آذربايجانيان و عثمانيان قرار دادند.

ارتش مسيحي با كشتار سه روزه مردم اورميه در 22 فوريه 1918 تسلط خويش بر غرب آذربايجان را اعلام كرد. مارشيمون رهبر روحاني و ملي جيلوها براي تقويت قواي سوار خود به نزد سيميتقو كه متفق انگليسي ها محسوب مي شد امد ولي وي در 16 مارت 1918 در كهنه شهر بدست سيميتقو كشته شد و دوباره كشتار مردم اورميه و ديلمان و كهنه شهر از سرگرفته شد. در طي چند ماه بيش از يكصد هزار آذربايجاني شهيد شدند.

آندرانيك نيز با بيست و پنج هزار ارمني به خوي حمله كرد تا با اتصال به جيلوها و از آنجا انگليسي ها نقشه تاسيس ارمنستان بزرگ را عملي كند كه اين عمل با مجاهدتهاي آذربايجانيان در خوي و قواي عثماني نافرجام ماند.

با ورود قواي عثماني به آذربايجان ,با هدايت انگليسي ها دهها هزار ارمني و آشوري به جنوب درياچه اورميه و از آنجا همدان پايگاه انگليسي ها گريختند. انگليسي ها آنها را در اردوگاههايي در شمال بغداد جاي دادند.

مسيحيان آذربايجان پس از ماجراجويي هاي فراوان به دنبال عفو عمومي به اورميه و سلماس بازگشتند.

تراژدي قتل عام آذربايجانيان در دو سوي ارس در اوايل قرن بيستم با به سلطنت رسيدن رضا خان و دشمني ديرينه وي با تركان آذربايجان در تاريكي سنگين فرو رفت و بجز چند كتاب تاريخ شهرها هيچ كتاب و نويسنده اي به اين موضوع مهم نپرداخت و نسل بعدي به كلي از فاجعه جيلولوق بي خبر گرديد.

با عزيمت اينجانب به خارج براي ادامه تحصيل دكترا , با جستجوي فراوان, منابع خوبي هم از طرف جيلوها و ارمني ها و هم از طرف عثمانيها و روسها به دستم آمد كه شايد بسياري از محققين تاريخ دسترسي به آنها ندارند. بنابراين با توجه به اهميت مساله در تاريخ معاصر آذربايجان و براي اداي دين به همشهريان شهيد كه مظلومانه بر اثر ماجراجويي هاي عده اي جان خود را از دست دادند و عبرت به بازماندگان براي جلوگيري از تكرار حوادثي اين چنيني ,اين كتاب را آماده نمودم.

روش تحقيق اين كتاب بر اساس اهميت موضوع هم بصورت ماكرو_بعد جهاني و منطقه اي و ميكرو_بعد شهري مي باشد كه طي آن هم فعاليتهاي نظامي قواي روس و عثماني و آذربايجاني شرح داده شده و سپس حوادث مختلف شهرهاي غرب آذربايجان به تفكيك روز آورده شده است.

با توجه به كثرت منابع و بعضاً تكراري بودن منابع از آورده شدن منابع در زير صفحات خودداري شده و تنها بر اسامي منابع استفاده شده در انتهاي كتاب اكتفا شده است. در بررسي تحليلي آينده موضوع جيلولوق _ كشتار آذربايجانيان در جنگ جهاني به صورت كليه منابع با ذكر صفحات استفاده شده خواهد آمد.

در پايان از كليه عزيزاني كه اينجانب را در تاليف اين كتاب ياري دادند تشكر مي نمايم.

توحيد ملك زاده ديلمقاني –سلماس
مهر 1383
tohidmelikzade@yahoo.com

Wednesday, August 04, 2004



باشی بلالی خوی

زهره وفایی


گونش ایلی 1278 نجی ایلین قیش فصلینده تبریز شهری عین الدوله اردوسو حاجی صمد خان شجاع الدوله اردوسو و رحیم خان چلبیانلو اردوسو ساریسیندان مطلق حصر ده ایدی . اونلارین مقصدی تبریزده دایانان مشروطه مجاهدلرین سیندیرماق ایدی . بو حصر داوام ائدرکن 1288 ایلک گونلرینده انگلیس و روس ائلچی لری محمد علی شاها گئدیب و اوندان ایسته ییرلر آلتی گون عرضینده تبریز یوللارین آچسین . محمد علی شاه بونا چاره { روس اردوسو تبریزه داخل اولسون} دئدی ! بوندان بئله کی بو ایکی دولت ائلچی لره تبریز مجاهد لریله گوروشوب و اونلاری محاربه ترکینه راضی ائتمیش دیلر ؛ یئنه 7 اردیبهشت 1288 ده جولفا سرحددیندن روس اردوسو اولکه یه داخل اولدو. دوققوزونجو گون تبریزه چاتدیلار . بئله لیک له روس اردوسو 9 ایل تامام آذربایجان توپراق لارینی آیاغی آلتینا آلدی و باشاردیغی قده ر جنایت لر توره تدی .
1290 سون گونلرینده روس دولتی ایران حاکمیتدن شوستر ؛ آمریکالی مستشارین اولکه دن چیخماسینی طلب ائتدی . پارلمنت بونا سس وئرمه دی . روس قوشونو یئنی دن آذربایجانا یورودو . 20 دی 1290 دا ؛ روس لار تبریزی اله آلیب و ثقه الاسلام و دیگر 9 مجاهدلری دارا آسدیلار . عادی شخص لرین حالی بللی ایدی . روس لار حاجی صمد خان شجاع الدوله نی تبریزه گئتیریب والی ائتدیلر . مین لر انسان اونون الی له هلاکته چاتدیلار .

بئله بیر گون لرده قدرت الملک آدلی بیریسی حاجی صمد ساریسیندان خوی حاکیم لیینه گلدی . داها سونرا حیدرخان امیر تومان و سونرا نمو خان ایلخانی و سونرا امیر امجد آدلی بیریسی خوی والی سی اولدولار . روس لار هئچ بیرینی بئینمه دن سالار حسنعلی خان اواجقی نی والی ائتدیلر . اوندان علاوه حاجی حسن تاجر باشی روس لارین [ آگنتی ] آدلانارکن یاخشی خدمت لر ائدیردی !! اونون سوزونه گوره همین ایلین 8 آبان دا 150 روس قزاقی پرابرازنسکی باشچی لیق ایله خوی شهرینه داخل اولدولار .داها سونرا توپخاناسی خویا گلدی و نهایت 1700 قزاق خوی دا یئرلشدی . سالار خان همایون ایش دن کنار اولدو و یئرینه اعتمادالدوله { حضرت اشرف } گلدی . او مطلق روس لارین نوکری سانیلیردی . میر اسدالله قاراعینی و ایکی اوغلو میر آقا و میر هدایت آدلیم مجاهد لر اونون امری له هلاکته چاتدیلار .

خوی بو دهشتلی گون لری سووارکن ؛ روس و عثمانلی بیر بیرینه قارشی دایانیب و بیرینجی دونیا محلربه سینه حاضیرلانیردیلار . روس لار خوی شهرینی اوزلرینه مرکز ائدرکن زنرال نظر بیگف آدلی باش ناظری بو شهرده یاشاییب و امریه لر بورادان گئدیردی . خوی اهالی سی نین یاشامی روس کنسولو و حاجی حسن تاجر باشی الی له اداره اولونوردو ! ایلک پارلمنت 13 آذر 1293 ده قورولاندا خوی بو پارلمنت ده نوماینده سیز ایدی .نه دن کی روس لار سئچگی یه ایذین وئرمه میش لر ! دیگر طرف دن خوی شهرینده بیر یتیم خانا قورولموشدو . اونون باشچی سی بیر آلمانیالی شونمن آدیندا ایدی . شونمن یتیم خانا آدینا خوی دا حربی مرکزلر بر پا ائدیردی . و داها آرتیق بو آرادا خوی اهالی سینه اذیت وئره ن عثمانلی توپراقیندان قاچان ارمنی لر و جیلولار اولوردولار . اونلار البته روسیه مقصدینه عثمانلی نی ترک ائتمیش لر آمما خوی و سلماس دا قالمیش لار . روس لارسا بو قاچقین لاری ایسته دیک لری یئرلرده یئرلشدیریب و او یئرلرین اصیل مالیک لرینی یوردوندان قوغوب و یا هلاک ائدیردیلر . 1915 ده روس و انگلیس آراسیندا ایران اولکه سینین بولونمه مقاوله سی باغلاندی و روس اردوسو شمالغرب یئرلرین تامام الینه آلدی و بو یئرلره < یئنی قافقاز > آدینی قویدو . روس بایراغی و روس ماناتی هر یئرده گورونوردو .

3 مارس 1918 ده روس – آلمان صلح مقاوله سی باغلاندی . بو مقاوله ده ایران اولکه سیند ن خارجی قوه لرین [ عثمانلی و روس ] چیخماسی طلب اولونردو . روس قوه لری 24 زانویه 1918 ده ایران دان چیخماغا باشلادیلار . آنجاق خوی شهری یول اوستونده اولدوغونا گوره ؛ روس قزاق لاری آزار و اذیتیندن هر نه لر باشینا گلدی . 14 آذر 1296 دا خوی بازاری غارت اولاندان سونرا اودا چکیلدی { 15 تیر 1296 دا اورمو بازاری ارمنی لر و روس لار الی له اودا چکیلمیشدی . } چارسو – خیابان دروازاسی – حاجی امیر تومان بندری – ایپکچی بازار – خرازی بازار – سراج بازار – پای قاپان – دوز مئیدانی – دباغ خانا – چیت سازلار کروانسرایی – شهانق کندی – محله کندی – پولیس خانا – سعید آباد – نوایی کندی – حاشیه رود کندی – خاتوان کورپوسو...... تامام یانیب و غارت اولدولار . مین لر اهالی هلاکته چاتدیلار . نهایت 1297 نجی ایلین آرالیق لاریندا روس اردوسو خوی دان گئتدی بیر حال دا کی مین لر خویلو باهالیق لا - قتلیق لا و تیفوس خسته لی له ال به یاخا قالمیش لار !

آنجاق روس لارین گئتمه سی خوی دا بیر ائیله ده دئیشیک لیک یاراتمادی . نه دن کی بو اولکه نین فلاکت لری گونلری قورتولان دئییلدی . آلمان – انگلیس – ایتالیا – آمریکا – فرانسا – روس – عثمانلی – ارمنی لر – جیلولار – کوردلر ... هر بیری بیر طرف دن بو باش سیز اولکه یه مالیک اولماغا چالیشیردیلار . انگلیس دولتی آلمان اردوسونا قارشی چیخماق ایچون اورمو و سلماس دا یاشایان ارمنی لری سیلاح لاندیرماغا باشلادی . مارشیمون جیلولار لیدری اونلاری محاربه یه چاغیریب و بو یول دا هر بیر کیمسه نی اولدورمه یه فخر ائدیردی ! اونلارین حربی مارش لاری :
بیز داغلار باشیندا اوره ک دولو نفرت له محاربه یه گئدیریک
بیزیم اوره ک لریمیز موصل گوروشونه تله سیر
گوزه ل نینوا شهری بیزی چاغیریر
بیز محاربه یه لیدر آدی له – مارشیمون آدی لی – گئدیریک !

آمما محاربه لرده عثمانلی لاردان چوخلو ضربه لر گوروب و قاییدارکن – اورمو – سلماس و خوی اهالی سینی عثمانلی لار یئرینه توتوب و هلاک ائدیردیلر !! روس اردوسو بو باره ده اونلارا یاخشی بیر یاردیم ایدی . مارشیمون دان علاوه آقا پطروس آدیندا بیر جیلو ؛ آسوری لر نوماینده سی کیمی لوزان کنفراسیندا اشتراک ائدیب و سلماس – اورمو و سویوق بولاغی بیر مستقل جیلو اولکه سی قورماق ایچون ایسته دی .

1296 اسفند آییندا اورمو شهری ارمنی – جیلو وروس لار الی له آلیندی . داها سونرا مارشیمون سلماس شهرین آلماغا گلدی . سمیتقو او گونلرده کوهنه شهرده اوزونه بیر شاهلیق قورموشدو ! او مارشیمونو اوزیله بیر گه لییه چاغیردی . مارشیمون اونون لا دانیشیقا گئتدی . آمما سمیتقو اونو و 99 دیگر جیلونو گوروش ائوینده هلاکته یئتیردی . جیلولارسا آجیقدان و انتقام ایچون اورمو اهالی سیندان 15000 نفر اولدوردولر ! بو قرقین اوچ گون داوام ائتدی . آقا پطروس چهریق ماحالینا هجوم ائتدی . هر بیر کس بو آرادا اولومه محکوم ایدی . سمیتقو 700 سیلاح لی کورد ایله خوی شهرینه قاچدی . کوهنه شهر آلینیب و اودا چکیلدی . سلماس تسلیم اولدو . خوی شهرینده هر بیر کیمسه جیلولارا قارشی لیق گوسترمه یه حاضیرلیک گوروردو . بو حال دا مین لر وان ارمنی سی خوی شهرینه داخل اولوب و سمیتقو قوه لری له اوز به اوز اولدولار . سمیتقو اونلاری اسیر توتوب خوی شهرینه گوندریردی . خوی اهالی سی اسیرلری ائولرینده گیزله دیب و یا گیزلی جه یزدکان و یا بابکان ارمنی لرینه یئتیریردیلر . سمیتقو قرقینا داوام ائدرکن آقا پطروس دیگر طرف دن خوی اردوسونا هجوم گئتیردی . سلماس دان و دیلمقان دان و دیگر کند لردن قاچقین دوشه ن یئرلی اهالی لرده 4000 کس خوی دا یاشاییردی . کوردلر تامام سیلاح لی اولاراق هر بیر ائوه هجوم آپاریب و { سیز ائوینیزده ارمنی گیزلتمیسیز } دئییب و ائولری غارت ائدیردیلر و ارمنی تاپیلان ائوی اهالی سی له بیرگه اودا چکیردیلر . نهایت سمیتقو 500 وقر بوغدا و 7000 تومن پول آلیب و خویو ترک ائتدی .

اردیبهشت 1297 ده عثمانلی اردوسو خوی شهرینه داخل اولدو و 28 خرداد دا سلماس شهرین پطروس الیندن آلدی . داها سونرا خوی دا قالیب و اورمونو ارمنی لر الیندن آلماغا یول بولدولار . بو حال دا آندرانیک آدلی بیر اردو باشچی سی 5000 روس و ارمنی سیلاح لی سی له ایروان دان خویا ساری گلدی . خوی اهالی سی { بو روس – عثمانلی محاربه سی دیر . بیز نه ائده ک ؟ } دئییب و چاشقین قالمیش لار . دیگر طرف دن اورمو و سلماسین دهشت لی حالی بونلاری مدافعه یه مجبور ائدیردی . آندرانیک اردوسو خوی شهرین حصره سالدی و اوچ گون تامام دویوش داوام ائتدی . دورونجو گون احسان پاشا اردوسو یئتیردی و آندرانیک سرحده ساری قاچماغا باشلادی . آنجاق خوی شهرینده قاچقین لار پروبلمی – قتلیق – باهالیق – تیفوس و تیفوئید خسته لیی هئله داوام ائدیردی . 2/3 خوی اهالی سی بو ایل ده وفات ائتدیلر . و ایندی سه عثمانلی اردوسو بو شهرده یئنی بیر پروبلمه چئوریلمیش دی . نهایت 1298 ده عثمانلی اردوسو آذربایجانی ترک ائتمه یه باشلاردی . اونلار گئدندن سونرا آذربایجان والی سی تبریزده اولان ارمنی لر خلیفه لیک شکایتی اوزوندن 60 نفر خوی آغ ساققال لاریندان توتوب تبریزه آپاردی . بیچاره خویلو لار ارمنی لری گیزلتمه و قورتارما جزالارینی بئله آلدیلار ! دیگر طرف دن روس و ارمنی اردولاری ؛ نخجوان دان عثمانلی اردو چیخماق همین اورادا اولان مسلمان لاری قوغوب و اونلار بیر باش خوی شهرینه پناه گئتیردیلر . اون ایکی ایل مدامی حال دا محاربه ده یاشایان خوی بو دونه یئنه سمیتقو ایله راست لاشدی .

1297 دن 1301 کیمی سوره ن بو دهشت لی گونلر آمریکا – انگلیس – روس حمایه سینده اولان سمیتقو الی له اوز وئریردی . اردیبهشت 1298 ده سمیتقو خوی و سلماس یولوندا آدام لارین دایاندیریب و یولچو لاردان باج آلیردی . آنجاق بونا دوزمه ییب 12 سلماس کندینی غارت ائتدی و تیمور آغا کوهنه شهرلرینی خوی شهرینه والی گوندردی ! ها بئله جهانگیر میرزا { او خوی شهرینده مکتب خاناسی وارایدی و سمیتقو خویا گلنده اورادا قالماق ایسته ییردی آمما جهانگیر اونا مانع اولموشدو } و میر هدایتی توتوب اونا وئریلمه لرین ایسته دی . خوی اهالی سی دایانیب و بونا راضی اولمادیلار . آمما سپهسالار تنکابنی آذربایجان والی سی مکرم الدوله آدیندا بیرینی خویا گوندردی و ایسته دی بو ایکی شخصی توتوب و سمیتقو یه وئرسین لر ! مکرم الدوله بو ایکی غیرت لی کس لردن سوای محمد علی خان سرهنگ – صدق السلطان و امیر حشمت آدلی اوچ دیگر شخصی توتوب سمیتقویه وئردی و بیر گون سونرا اونلارین هاموسو اولدورولدولر .

29 مهر 1298 ده میرزا علی اکبر خان خوی والی سی تعیین اولدو . او کوردلرایله یاخشی موناسبتی وارایدی . خوی اهالی سی بو خبری ائشیدرکن بازارلاری باغلاییب و تلگراف خانایا توپلاندیلار . اون گون سونرا والی زور ایله شهره گلدی آمما ایکی آی دان چوخ دایانا بیلمه دی و اوندان سونرا نعمت الله خان ایلخانی خوی والی سی اولدو . سمیتقو بو آرادا سلطان احمد و قره قشلاق کندلرین آلیب و اهالی نی تامام هلاک ائتدی . 2500 نفر بیر گون ده هلاک اولدولار . خوی اهالی سی یئنه تهرانا و تبریزه تلگرام لار ووروب و حاکمیتی بو جنایت لردن خبردار ائتدیلر . 5 بهمن ده دیلمقان مرکزینده دولت و سمیتقو قوه لری ووروشوب و سمیتقو چهریقه قاچدی و آز سونرا انگلستان واسطه لیق یله < عفو > ائدیلدی !! عفو اولونموش سمیتقو 10 فروردین 1300 ده شکر یازی یئرلرینده یئنی دن محاربه باشلادی . یوزلر عسگر – زاندارم – عادی خالق هلاک اولدولار . ایلخانی – خوی والی سی عمر آقا شکاک لا گوروشدو و سمیتقو نو خوی دان اوزاقلاشدیردی . 20 مهر 1300 ده سمیتقو سویوق بولاغی آلیب و 400 زاندارمی اسیر ائدیب و بیرلیک ده اولدوردو . و سونرا یئنه خویا ساری گلدی . 28 آذر ده دیزج دیز ماحالیندا محاربه اوز وئردی . بو محاربه ده امیر ارشد قاراداغلی هلاک اولدو . قاراغ اردوسو داغیلدی . زاندارم لار خویا و داها تبریزه گئری قاییتدیلار . خوی یئنی دن سمیتقو الینه دوشدو . 14 آذر 1301 ده امان الله میرزا جهانبانی بیر اردو سمیتقویا قارشی خویا گوندردی . سمیتقو اردو گلمه دن اونجه تورکیه یه قاچمیشدی .

بو گون دن بری خوی تاریخینده یئنی بیر صحیفه آچیلیر . آنجاق گئچمیش تاریخی اوخوماق و اوندا اولان ده رین نوکته لری آلماق بو گون گنج لره گره گ لی گورونور . خصوص معاصیر تاریخ آرتیق ده یرلی دیر و اوندان گله جه یه دوزگون یوللاری آلماق اولور .


This page is powered by Blogger. Isn't yours?