حسن صفري
آذربايجانليلارين بير عصيرليك سوي قيريمي
ائرمنيلرين 20 –نجي عصرين اوليندن آخيرينا قده راو تايلي بو تايلي آذربايجان توركلرينه قارشي تورتديكلري سوي قيريمين پلاني همين يوز ايلليكدن قاباق جيزيلميشدي. همين پلانين ايسه ايلك نؤوبه ده جيزيلما ضرورتي روس امپرياليزمينين و داها سونرالار غرب امپرياليست دؤويتلرينين بؤلگه يه گلمه سيندن ايره لي گلميشدي. هله 18- نجي يوزايلليگين بيرينجي ياريسيندا 1- نجي پيوتيرآذربايجانين بير سيرا شهرلرين اؤزلري، شاماخيني ايسه ائرمنيلرين كؤمگي ايله اشغال ائتمك نيتي بيلينمكده دير. مسلمان توركلرين اراضيسينده داغينيق شكيلده ياشايان خريستيان ائرمنيلر، خريستيان غرب دؤولتلري و روسيانين توركلرله مبارزه ده ال آلتيلارينا چئوريلديلر. اونا گؤره ده بو دؤولتلرائرمنيلري متشكيللنديرمگي قارشيلارينا مقصد قويدولار. « 1834- نجو ايلدن بو يانا آمريكا، فرانسا، اينگلستان و روسيادان ايلك نؤوبه ده ديني ميسيونئرلر آدي آلتيندا ائرمنيلر ياشايان بؤلگه لره او جمله دن اورميايا گله ن غرب و روسيا نماينده و جاسوسلاري ائرمنيلرين بئيينلرينده خيانت و جنايت توخوملاري اكمگه يه باشلاديلار. »1 عيني زاماندا روسيانين آذربايجاني اشغال ائتمه سين ائرمنيلر سئوينجله قارشيلاميش، سونرا مختليف بؤلگه لرده او جمله دن قاراباغدا ائرمنيلر روسيايا ميل ائتديلر.2
توركيه و آذربايجان اراضيسينده ياشايان ائرمني اجمالاري، دينداشلاري اولان بؤيوك غرب امپرياليستلري و روسيانين حمايه سيندن روحلاناراق” بؤيوك ائرمنيستان“ ياراتماق فيكرينه دوشورلر. لاكين ائرمنيلر ياشاديقلاري بؤلگه لرده اكثريت تشكيل ائتميرديلر. حتي قافقازدا 20- نجي عصرين اوللرينده 54 قضا(بؤلگه) دان آنجاق بئشينده اونلار اكثريت تشكيل ائديرديلر. اونا گؤره ده اونلار يئرلي توركلري (آذربايجانليلاري) كوتله وي شكيلده اؤلدوروب يئرينده ائرمنيستان ياراتماغي قارشيلارينا مقصد قويدولار. 1890- نجي ايلده ائرمنيلر داشناق پارتيياسيني دنيزدن- دنيزه بؤيوك ائرمنيستان ياراتماق مقصديله تفليس شهرينده ياراتديلار3. همين پارتييانين اوچونجو قورولتاييندا، قافقاز ائرمنيلرينين، تبليغات و ان قدار يوللارلا، يعني سيلاحلي مقاومتله گويا مدافعه سي قرارا آليندي. 1904- نجو ايلين بو قرارينا اساساً ائرمنيلر1905- نجي ايل فئورال آيينين 9-6 گونلرينده باكييا هجوما كئچيب مسلمان آذربايجان توركلريندن بير چوخونو وحشيجه سينه قتله يئتيريب بير سيراسيني گيروو گؤتوردولر. اونلار مسجدلره و بير چوخ ماغازالارا اود ووروب يانديرديلار.
محمد سعيد اوردوبادي ” قانلي سنه لر“ آدلي اثرينده همين دهشتلي حادثه لري قلمه آلماغا چاليشميشدير. او ائرمنيلرين هر هانسي فيكير و بهانه ايله مومكون اولدوقدا مسلمانلارين عليهينه عصيان ائتمه لرينه، اونلاري چتين وضعيته سالمالارينا، مسلمانلارلا علاقه لريني كسمه لرينه و اونلارلا توققوشما ياراتمالارينا اشاره ائدير. او ائله جه ده حكومتين ان كيچيك جنايتلري بئله نظارت آلتيندا ساخلاماسي آما بو جنايتلرين قارشيسيني آلماغا جهد گؤسترمه مه سي و بير نؤو بو ايكي خالقين توققشماغا سؤوق ائديلديگيني يازير. اوردوبادي عيني زاماندا ائرمنيلرين، بيرينجي آغا رضا آدلي بير آذربايجانليني اؤلدورمه لريني و نهايت همين ايل فئورالين 6- دا مسلمانلارين حيرتده قالديغي بير آندا باكيني قان گؤلونه چئويرمه لريندن يازيب.4
مارتين اوللرينده ايرواندا و اونون اطرافينداكي كندلرده، ناخچيواندا كوتله وي قيرغين باشلاندي... . ايرواندان ناخچيوانا، اورادان دا زنگه زور و قاراباغا دك دورنا كيمي دوزولموش مسلمان كندلري يانديريلير يئرله يكسان ائديليردي. آذربايجانليلار كوتله وي قايدادا قتله يئتيريلير، اونلارين بوش قالميش كندلرينده ائرمنيلر مسكونلاشديريليردي.5
1905- نجي ايلده ايكي دفعه شوشا شهرينده ائرمنيلر قيرغين تؤرتدي. بيرينجي مرحله 21-16 آوگوست، ايكينجي مرحله ايسه 18-12 اييولدا.6 نويابرين 18- ده ايسه ائرمنيلر گنجه شهرينده آذربايجان توركلريني كوتله وي صورتده قيريب محو ائتديلر.
زنگه زوردا دا ائرمنيلر دهشتلي فاجعه لر تؤرتديلر. « داشناقلارين تؤرتديگي وحشيليكلرين زنگه زور جماعاتي آراسيندا ياييليب واهيمه ياراتماسي اوچون بير نئچه قادين و كيشينين بودلارينا، كوره كلرينه مؤهوره بنزر دميري قيزديريب باساراق آبداللار كندينه طرف بوراخيرلار. خبر آغانوس، فته لي په يه، شويودلو، ميغير دره، مال خلف كندلرينه چاتاندا جاماعات سئل كيمي آخيشيب كومگه گلير. لاكين ايش- ايشدن كئچيبميش. كندلر تمام يانديريليب، اهالي قيريليب محو ائديليبميش»7 همين فتنه كارليقلار نتيجه سينده باكيدا، گنجه ده، تفليسده، ايرواندا، ناخجواندا، شوشادا و ساير شهر و بؤلگه لرده آذربايجان توركلري سوي قيريما معروض قالدي. « 158 آذربايجان كندي غارت ائديليب يئرله يكسان ائديلدي.»8 محمد سعيد اوردوبادينين تعبيرينجه « ايروان بير يانار داغا، وولكانا دؤنوب نجيب اسلام ملتيني يانديرماقدا، بوغماقدا ايدي»9 لاكين همين شهرده و بؤلگه ده آذربايجانليلارين سوي قيريمي گونوموزه كيمي دوام ائتميش و بو گون آرتيق كئچميش آذربايجان خانليغي اولان، ايروان خانليغي اراضيسي تماميله آذربايجانليلاردان تميزله نيب كي، بو، سوي قيريمين ان بارز نمونه سي حساب ائديله بيلر.
آما ائرمنيلر بونلارلادا كيفايتلنمه ييب آرا- سيرا فرصت يارانديقدا آذربايجانين مختلف يئرلرينده آذربايجانليلارا قارشي سوي قيريم سياستي يئريتميشلر. 1910- نجي ايلده ايرواندا باش وئره ن حادثه لر و 1915- نجي ايلده شرقي آنادولودا عثمانلي و آذربايجان توركلرينه قارشي همين سياست بونون بارز نمونه سيدير. هله « 1914- نجي ايلين يازيندا شاوميان و اونون همفيكيرسيلاحداشلاري هايك بژيشكيان، باغراميان، ميكويان، آندرانيك، هامازاسپ، سمبات، خئچو، درو، كئرري، حاجي لئوون، واردان، پاندوخت، آرقوتيان، ساتريان و باشقالاري ايروانين، سردارآبادين، ائچميه دزينين كوچه لرينده ائرمني كؤنوللو سيلاحلي دسته لرينه تعليم كئچير، عثمانلي توركيه سي و جنوبي قافقاز تورپاقلاريني بو يئرلرين آبوريگئن ساكينلري اولان توركلر و آذربايجانليلارين قاني ايله بوياماق اوچون هجوما كئچمه گه امر وئريرديلر.»9 لاكين 1918- نجي ايلده آذربايجانين گونئيي و قوزئيينده باش وئره ن دهشتلي قيرغينلار بونلاري دا كؤلگه ده قويدو.
توركيه نين غربينده ياشايان خريستيان آسورلار، توركيه عليهينه دؤويوشده مغلوب اولاراق آذربايجانين جنوبوندا، اينديكي غربي آذربايجان ايالتينه گلديلر و آذربايجانليلار اونلارين آغير وضعيتيني نظره آليب، اونلارا سيغيناجاق وئرديلر.لاكين روسيا، آمريكا، فرانسا و انگلتره نين كؤمگي ايله مسلمان عثمانلي دؤولتينه قارشي، آذربايجان اراضيسينده جيلو آدلانان همين آسورلار، قافقازدان گلميش ائرمنيلر و غربي آذربايجاندا ياشايان ائرمنيلردن عبارت خريستيان اوردوسو ياراديلدي. « خريستيان اوردوسو ياراناندان سونرا مسلمانلارين قيرغيني اوچون بهانه آختاريرديلار. علي دهقان يازير كي، 1918 - نجي ايل بهمن آيينين اوچونجو اون گونلوگونده خريستيانلار متشكيللشديلر و هر گون بير نئچه كندده قتل- غارت باش وئريردي، حتي شهرده ده آچيق هجوما كئچديلر.»10 مسلمانلار اول سيلاح گؤتوروب اؤزلريني ياخشي مدافعه ائتديلر. لاكين بير گون ياريم محاريبه دن كئچندن سونرا ائرمنيلر شهري توپ آتشينه توتدولار، قاراداغ آتليلاري قاچدي، كازاق دسته لري لغو اولوندو، سيلاحلاري ايسه ائرمنيلرين الينه كئچدي و بو مسئله لر وضعيتي آغيرلاشديردي. شهرين آغ ساققاللاري محاريبه كوميسياسي ياراتماق يئرينه خريستيان اوردوسونون ديني رهبري مارشيمونون حضورونا گئتديلر. مارشيمون ايسه اونلاري آلداتدي و مسلمانلار باريشديقلاريني ظن ائتديلر. لاكين ائرمنيلر اونون سحريسي گون يئنيدن محاريبه يه باشلاديلار. بو گونكو محاريبه ده اون مين نفر گوناهسيز آذربايجانلي، اورميادا قتله يئتيريلدي.11 همين شهرده ان دهشتلي قيرغينلاردان بيري 17 مارت 1918 – نجي ايلده باش وئرميشدي.« علي دهقان يازير كي، ايل آخير چرشنبه يه تصادف ائدن همين گونده ائرمني داشناقلاري و جيلولارين اورميادا اون مين نفر آذربايجانليني قيرديغينا شاهيد اولدوم.»12
خريستيان اوردوسو اورميادان علاوه سالماس، ديلمقان، خوي، ماكي و ساير بؤلكه لره ده هجوما كئچديلر. همين «دهشتلي هجوملاردان بيرينده كهنه شهرين ساكينلريندن مين نفري قتله يئتيريلدي، بير نئچه مين نفر ايسه يارالاندي. سونرالار ديلمقان، خوي و سالماس كندلريني ده نظره آلاندا اؤلنلرين سايي مينلر نفره چاتدي.»13
كسروي ديلمقان شهرينين خريستيان اوردوسو طرفيندن هجوما معروض قالماسينا اشاره ائده ره ك يازير: او قارانليق گئجه ديلمقان شهرينده و چؤل- بياباندا اوشاقلارين، قادينلارين ناله سي گؤيه قالخميشدي. اهالينين قاچا بيلن حيصه سي چيخميشدي اوچده ايكي حيصه سي ائولرينده اؤلوملرين گؤزله مگه مجبور ايديلر. خريستيانلار بير گئجه- گوندوز شهر اهاليسيني اؤلدورمكله مشغول ايديلر. هر ائوين قاپيسين سينديريب يوز نفري بير يئرده اؤلدوروردولر. اؤلدورولن اهالينين بعضي بدن عضوو- اورگانلاريني كسيرديلر بير سيراسين اوددا يانديريرديلار. قيرخ مين مسلمان اسيريني هر يئردن توپلاييب اوچونجو گون بازاردان اؤلولرين اوزه ريندن كئچيريب قالا سراسر و هفتوان كندينه آپارديلار. هفتوان خارابالاريندا آج و لوت وضعيتده شاختانين قاباغيندا ساخلاديلار. بير هفته دن سونراغربته يولا سالديلار. اونلارين اكثري يوللاردا قاليب اؤلدولر، آنجاق بير سيراسي گونئي كندلرينه چاتا بيلديلر. خوي- تبريز يولوندا هر فرسخده يوز اؤلو دوشوب قالميشدي.14
آذربايجانين مختلف يئرلرينده الي آذربايجانليلارين قانينا بولاشان داشناك آندرانيك قافقازدا ائرمني رئسپوبليكاسي ياراناندان سونرا ايروان- ناخچيوان- وان استيقامتينده يئرلشن آذربايجانليلاري قيريب اراضيلري حسابينا بؤيوك ائرمنيستان ياراتماق مقصدي ايله خوي شهرينه هجوما كئچير.15
آندرانيكين اوردوسو عائله عضولري ايله بيرليكده گلميشديلر. اونلاراهاليني قيراندان سونرا عائله لريني همين آذربايجان تورپاقلاريندا يئرلشديرمگي پلانلاشديرميشديلار. ائرمنيلرخوي شهريني توپ آتشينه توتدولار، قاباقلارينا چيخاني قيرديلار. لاكين عثمانلي اوردوسونون اورمودا، سالماسدا، خويدا و اطراف بؤلگه لرده آذربايجانليلارين ائرمنيلر طرفيندن سوي قيريما معروض قالماسيني ائشيديب آذربايجانا داخيل اولماسي، بو بلادان آذربايجانليلاري قورتاردي.
« عثمانليلارين گلمه سي ايله آلتي آي دوام ائدن ائرمني و جيلولارين ظولمو و وحشيليگيندن ساغ قالميش اهالي اؤزلرين راحات حيس ائده رك چيخيب اونلاري قارشيلاديلار.»16
« بئله ليكله دكتر شئت و اونونلا ال –بير اولانلارين فتنه كارليغي و ائرمني- جيلو وحشيليگي و تؤرتديكلري قيرغين نتيجه سينده اورميا و سالماسدا 130 مين آذربايجان توركو قتله يئتيريلدي.»17
دگرلي عاليم دوكتور جمال آيرملو ” اورمودا جيلولوق“ آدلي مقاله سينده جنوبي آذربايجاندا همين سوي قيريم نتيجه سينده مسلمان آذربايجانليلاردان 150 مين نفرين قتله يئتيريلديگيني قيد ائدير.18
لاكين 1918- نجي ايلده آذربايجانين شمال حيصه سينده ده آذربايجانليلارين سوي قيريمي باش وئرميشدي. باكيدا ائرمنيلرين آذربايجانليلاري قيرمالاري حاققيندا روسيا طرفيندن ياراديلميش، كوميسيانين عضوو اولموش كولقه آدلي شخصين ترتيب ائتديگي پروتوكولدا ائرمنيلرين مسلمان اهاليسي ساكين اولان محله لره داخيل اولوب اهاليني اؤلدورمه لري، ائولره اود وورمالاري، اوشاقلاري ديري- ديري تونقالدا يانديرمالاري، حتي 3-4 گونلوك كؤرپه اوشاقلاري دا سونگولره تاخمالاري، اؤلدورولن آذربايجانليلارين اعضالارينين كسيلمه سي، اؤلدورمه ديكلري قادينلاري لوت، ساچلاريني بير- بيرينه باغلاييب، توفنگ قونداغي ايله ايشكنجه ائتمه لري و ساير وحشيليكلره اشاره ائديلير.19
آلمانيانين ايشتوتگارت شهرينده 1929- نجو ايلده آلمان ديلينده چاپ اولان ” شرقده نفت و قان“ آدلي اثرده اسد بيگ اؤزو باكي مارت قيرغينلاريني اؤز گؤزلري ايله گؤره رك، ائرمنيلرين 14 مسلمان نفت مهنديسيني اؤلدورمه لري و نفت قويولارينا سالمالاري، 30 مين انسان ميدينين باكي كوچه لرينده قالماسي، ائرمنيلر طرفيندن آذربايجانلي قادين، اوشاق و قوجا كيشيلرين قتله يئتيريلمه سي، مسجده پناه آپارميش انسانلارين دا قتله يئتيريلمه سي، شاوميانين مسلمان اوشاقلارين آياغيندان ياپيشاراق فيرلاديب باشلاريني داش دؤشه مه لرينه چيرپماسي، يوزلرله آذربايجانلي اوشاغين بو وضعيتده قتله يئتيريلمه سي و ساير ائرمني وحشيليكلريندن يازير.20
سيد جعفر پيشه وري مارت قيرغينلاريندا باكيدا اولموش و بو ساحه ده يازير: « من 1918- نجي ايل مارت آيينين 18- ده داشناقلارين وحشيليكلريني، سايسيز گوناهسيز آداملارين، خصوصيله بي طرف جنوبي آذربايجانليلارين اؤلدورولوب كاروانسارالاردا مئيتلرينين يانديريلماسيني اؤز گؤزلريمله گؤرموشدوم. بو چوخ فاجعه لي و نفرتلنديريجي بير حركت اولموشدو. هئچ بير اساس اولمادان يالنيز كينه و عداوت اوزوندن داشناقلارين تؤرتديكلري جنايت هر بير انسانين روحونو سيخيب كده رلنديريردي.»21
سلام الله جاويد ده مارت قيرغينلارندا باكيدا اولوب و خاطره لرينده بو قيرغينلارا اشاره ائدير. او سيلاحسيز موسلمانلارين تپه دن ديرناغا قده ر سيلاحلانميش بالشوويك و داشناك سيلاحلي دسته لري ايله دؤيوشمه گه مجبور اولمالاري، اوچ گون دوام ائدن دؤيوشده مسلمانلارين چوخلو تلفات وئرمه سي، اسماعيليه بناسي، ” آچيق سوز“ ، ” كاسپي“ قزئتلري مطبعه لرينين يانديريلماسي، باكينين مشهور بازارينا اود وورولماسي و ساير ائرمني وحشيليكلرينه اشاره ائدير. 22
ائرمني داشناقلاري 1918- نجي ايلده تكجه باكيدا دگيل، شاماخي، قوبا، قاراباغ، زنگه زور، ناخچيوان، لنكران و ساير بؤلگه لرده وحشيجه سينه دينج آذربايجانليلارا قارشي هجوما كئچيب يوزمينلرله انسانلاري اؤلدوروب كندلري يانديريب، تاريخي آبيده لريميزي محو ائتديلر.23
همين دؤورده 40 مين نفردن چوخ اهاليسي اولان شاماخي شهرينده 1918- نجي ايل مارت آييندا ائرمنيلر بو شهرين اهاليسينين چوخونو وحشيجه سينه قتله يئتيره رك شهري خارابايا چئويرديلر. مسجدلر، مدرسه لر، تاريخي آبيده لر ويران ائديليدي. قيرغيندان جانين قورتاريب قاچانلارين چوخو يولدا سويوق و آجليقدان هلاك اولدو.24
1918 - نجي ايل يانوارين 2- ده ائرمني داشناقلاري، مسلمان آذربايجانليلار ياشايان ايروان شهرينه و 211 كندينه هجوم ائديب اوچ يوز مين آذربايجانليني اؤلدوروب بير چوخونو ايسه قوواراق بو شهري ائرمني شهرينه چئويرديلر.25
آندرانيك خوي شهرينه هجوموندان سونرا ناخچيوان طرفدن قاييداركن ايكي مشهور كندي بوتون ساكينلري – اوشاقلار و قادينلارلا بيرليكده قتله يئتيردي.26
ائرمنيلرين آذربايجان توركلريني قيريب اونلارين تورپاقلاري حسابينا بؤيوك ائرمنيستان ياراتماغا جهدلري و بو استقامتده آذربايجانليلاري سوي قيريما معروض قويمالاري تكجه بونلارلا بيتمير. همين سياستين دواميندا ائرمنيلر1992- نجي ايل فئورال آيينين 26-25- دا قارا باغدا خوجالي فاجعه سيني تؤرتديلر. اونلار آذربايجان اراضيسينه هجوما كئچيب مدافعه سيز اهالييه ديوان توتدولار. بوتون بين الخالق قانونلارا ضد اولاراق آذربايجانين رئسپوبليكاسينين 20 فاييز اراضيسيني ده اشغال ائتديلر. ائرمنيلر هله ده آذربايجان تورپاقلاريني اشغال آلتيندا ساخلاياراق اوسته ليك قوندارما و هئچ واخت باش وئرمه ميش ائرمني سوي قيريميني دونيايا تانيتديرماق ايسته ييرلر. اونا گوره ده دينيدن و ميلليتديندن آسيلي اولماياراق انسانليق، حاق و عدالت نامينه ائرمنيلرين بو چيركين نيتلريني افشاء ائتمه گي هر هومانيست انسان اؤزونه بورج بيلمه ليدير.
قايناقلار:
1- « نويد آذربايجان» قزئتي نؤمره 139 ، 13 مارت 2001 ، دكتر جمال آيريملو « اورمودا جيلولوق»
2- هراند پاسدرماجيان « تاريخ ارمنستان» ترجمه: محمد قاضي، تهران1369 ، ص. 295
3- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص.11
4- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.101
5- اسرافيل محمد اف « ايروان دفتري» باكي 2002 ، ص. 49
6- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.102
7- صباح الدين ائل اوغلو « زنگه زور حادثه لري» باكي 1993 ، ص.8
8- « وارليق» ژورنالي نؤمره 2-117 ، 1-116 ، تهران 1379 ، صمد سرداري نيا « جنگ ارامنه و مسلمانان قفقاز در سالهاي 6-1905 » ص.102
9- محمد سعيد اوردوبادي « قانلي ايللر» ، باكي 1991 ،ص. 7
10- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص.44
11 - صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص 51
12- بؤيوك رسول اوغلو « آذربايجان يولوندا» باكي 2001 ، ص. 314
13- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 68
14- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص.739-738
15- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 13
16- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص. 761
17- سيد احمد كسروي «تاريخ 18 ساله آذربايجان » 5- نجي چاپ، تهران 1350 ، امير كبير نشرياتي، ص. 763
18- « نويد آذربايجان» قزئتي نؤمره 139 ، 13 مارت 2001 ، دكتر جمال آيريملو « اورمودا جيلولوق»
19- « يئني كافكاسيا» مجموعه سي، ايكينجي ايل، نؤمره 13 ، استانبول 13 مارت 1925 ، آذري « مارت فاجعه سي، 17-21 مارت 1918 ، ص. 7-6
20- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 136
21- مير جعفر پيشه وري (جواد زاده خالخالي) « سئچيلميش اثرلري» آذربايجان روزنامه سينين نشريه سي، باكي 1965 ، ص. 398
22- « گوشه اي از خاطرات دكتر سلام الله جاويد» تهران 1974 ، ص. 33
23-« وارليق» ژورنالي نؤمره 1-124 و 2- 125 ، تهران 1381 ، صمد سرداري نيا « قره باغ در سالهاي 20- 1918 و نسل كشي در باكو و ديگر شهر هاي» ، ص. 69
24- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 142
25- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 12
26- صمد سرداري نيا « قتل عام مسلمانان در دو سوي ارس» تبريز 1383 ، ص. 103