نقشه تشكيل دولت مسيحي در آزربايجان و نقش اروپا و عثماني در آن وقايع

نويد آزربايجان- اورميه- شماره ٣٣٧

دكتر جواد هيئت

در اين گزارش علاوه بر اسناد تاريخي، مانند "تاريخ هيجده ساله آزربايجان" تاليف احمد كسروي و "تاريخ اروميه" نوشته آقاي احمد كاويانپور (چاپ تهران) و مقاله پروفسور حسن علي بيگلي استاد تاريخ و مناسبات بين المللي دانشگاه آزربايجان در مجله "ايپه‌ك يولو" (چاپ باكو)، از خاطرات پدرم، مرحوم ميرزا علي هيئت كه در آن روزگار شاهد و ناظر اوضاع بوده و به عنوان رئيس ايراني "اتحاد اسلام" دست اندركار سياست و مورد اعتماد مردم و وليعهد قاجار نيز بوده، استفاده شده است.

همچنين از نامه‌هايي كه در اثناي جنگ بين فرماندهان عثماني و امير ارشد حاج عليلو و ديگر مقامات ايراني ردّ و بدل شده، متن و ترجمه فارسي يكي از آنها به عنوان نمونه نقل شده است. امير و يا سردار ارشد كه با بردارش سردار عشاير (ضرغام) از خوانين بزرگ و طرفدار دولت بودند در اين ماجرا با ارتش عثماني براي دفاع از هم ميهنان مسلمان و دفع ارامنه و آسوريها همكاري مي‌كردند.

كسروي در "تاريخ هيجده ساله آزربايجان" از صفحه ٧١٠ تا آخر صفحه ٧٦٤ تحت عنوان "سختي گرفتاريهاي ارومي" (رضائيه)، "كشتن سيميتقو مارشيمون را"، "جنگها با آسوريان و داستان دل گداز سلماس"، "در باره آمدن عثمانيان به آزربايجان" و "بازمانده داستان سلماس و ارومي"، "جريان قتل عامهاي مسلمانان خوي، سلماس، اروميه و دهات اطراف آنها به دست آسوريان، ارمنيان و نيروي سه هزار نفري ژنرال آندرانيك" را شرح داده، ضمنا تحريكات روسها، انگليسها و ميسيونرهاي آمريكايي و فرانسوي و مذاكرات آنها را با سركردگان ارمني و آسوري و همچنين كمكهايشان را براي پاك كردن آزربايجان غربي از مسلمانان و تشكيل دولت مستقل مسيحي را مفصلا توضيح داده است. مثلا در صفحه ٧٢٣ بعد از شرح تصرف اروميه توسط مسيحيان مي‌گويد: "پتروس به عنوان رئيس امنيه و ابراهيم خان (ارمنيان قاچاق قفقاز) سر شهرباني گرديد. از يك سو نشست ١٦ تني (مجلس ١٦ نفري مسيحيان كه شهر را اداره مي‌كردند) تفنگ و ديگر افزارها از مردم مي‌گرفت، از يك سو به دستور مستر "شت" (رئيس ميسيونري و معاون كنسول آمريكا) كشته شدگان را از خانه‌ها و كوچه‌ها گرد آورده و به خاك مي‌سپردند. در اين ميان سختي كار نان و گرسنگي و سرماي زمستان نيز در ميان مي‌بود، بازارها كه روسيان آتش زده بودند هنور ساخته نشده و اكنون كشتارگاه گرديده بود، مسيحيان هر كه را در آنجا مي‌يافتند، مي‌كشتند ..." بعد مي‌نويسد: "به بهانه جمع آوري اسلحه به خانه‌ها در مي‌آمدند و هرچه از كاچال و كالاي پربها مي‌خواستند مي‌بردند. چه بسا كساني را مي‌كشتند و همين رفتار تا هنگامي كه عثمانيان آمدند در ميان بود و كسي را ايمني نبود".

در صفحه ٧٢٥ در فصل "كشتن سيميتقو مارشيمون را" مي‌نويسد: "اين بود مسيحيان كه در اين هنگام در ارومي به كار برخاستند و با آن مي‌كوشيدند كه به پشتيباني بيگانگان يك نيروي جداگانه‌اي، يا بهتر گويم كشوري در برابر دولت ايران پديد آوردند، چون شماره خود را از آسوري و ارمني كم مي‌ديدند، بر آن شدند كردان را نيز همدست گردانند و براي گفتگو در اين زمينه سيميتقو را بهتر مي‌دانستند".

با اين تصميم مارشيمون سركشيش و سردسته آسوريها با ١٤٠ نفر سوار مسلح به ديدار اسماعيل آقا سيميتقو مي‌رود و به او چنين مي‌گويد: "آنچه از زبان خود سيميتقو بيرون افتاده، آن است كه مارشيمون به او گفته: اين سرزمين كه اكنون كردستان ناميده مي‌شود، ميهن همه ماها بوده، ولي جدايي در كيش ما را از هم پراكنده و به اين حال انداخته. اكنون مي‌بايد همدست شويم و اين سرزمين را خود به دست گيريم و با هم زندگي كنيم .... ما سپاه بسيج كرده‌ايم، ولي سوار نمي‌داريم، اگر شما با ما باشيد، چون سوار بسيار مي‌داريم، رويم بر سر تبريز و آنجا را هم مي‌گيريم ." بعد از انكه خبر قتل مارشيمون به اروميه رسيد، مسيحيان با اجازه سرانشان دو روز قتل عام كردند و در اين قتل عام قريب ده هزار نفر از مسلمانان و كليمي كشته شدند..."

در پايين صفحه ٧٢٥ چنين مي‌نويسد: "نزديك به دوازده هزار خانوار جيلوها بودند كه با مارشيمون از خاك عثماني آمدند. نزديك به بيست هزار خانوار ارمنيان و آسوريان خود ارومي و سلماس و سلدوز و آن پيرامونها بودند و به آنها پيوستند. پنج يا شش هزار تن ارمني از ايروان، وان و نخجوان گريخته و به ايشان پيوسته بودند. از اينان بيست هزار تن سپاهيان ورزيده بودند و ٨٠٠ تن سركردگان روسي و به روسستان نرفته و با اينان مانده و با همدستي ٧٢ تن سركردگان فرانسه‌اي آنان راه مي‌بردند. افزارهايشان ٢٥ توپ و ١٠٠ شصت تير بود. نيكيتين كنسول روس، و شت كنسول آمريكا و كوژل رئيس بيمارستان فرانسه‌اي، رشته سياست و راهنمايي را در دست داشتند. از آسوريان پس از كشته شدن مارشيمون، آقا پتروس سر رشته‌دار كارهاي لشكري بود. ملك خوشابه هم از سر رشته‌داران به شمار مي‌رفت."

در صفحه ٧٥٥ چنين مي‌نويسد: "بدينسان جنگ مي‌رفت، تا هنگام پسين ناگهان سپاه عثماني از سوي سلماس نمايان شد. همين كه رسيدند، توپهاي خود را بالاي كوه كشيده و بي‌درنگ به شليك پرداختند. از رسيدن اينان، مردم خوي شادمان شدند و دليري هرچه بيشتر نمودند. از آن سو ارمنيان خود را در ميان دو آتش يافته و از فيروزي نوميد گرديدند و بر آن شدند كه جنگ كنان خود را بيرون اندازند. عثمانيان تاختهاي سختي مي‌بردند و از ايشان بسيار مي‌كشتند ... پس از دو سه روز عثمانيان همه مردان ارمني را كه در خوي و آن پيرامونها مي‌بودند كشتار كردند و سپاهشان باز سوي ارومي بازگشت."

بعد در صفحه ٧٦٣ چنين مي‌گويد: "بدينسان آشوب سلماس و ارومي فرو نشست و نتيجه‌اي كه دكتر شت و همدستان او از افروختن اين آتش بردند، آن بود كه ١٣٠ هزار بيشتر از مسلمان و دسته انبوهي از مسيحيان كشته گرديدند و سراسر آن پيرامون ويرانه شد و سرانجام همه مسيحيان دربه‌در گرديده، از خانه‌هاي خود به دور افتادند. اين است نتيجه بودن دستهاي بيگانه در ميان يك توده."

نوشته آقاي احمد كاويانپور در "تاريخ اروميه" (چاپ تهران) و مقاله پروفسور حسن علي بيگلي (١) در مجله İpek Yolu (چاپ باكو) هم تقريبا عين نوشته‌هاي كسروي است، قدري خلاصه‌تر و واضح‌تر جريان ماوقع از اين قرار بوده است:

در ژانويه ١٩١٨ مسئول ركن دوم ارتش انگليس به نام قِرسي، دكتر كوژول رئيس بيمارستان فرانسوي در اروميه و معاون كنسول و مسئول ميسيونر آمريكا ماكداويل و معاون كنسول روس در اروميه و پ. نيكيتين و رئيس مذهبي آسوريها مارشيمون ضمن گفتگوهايي قرار مي‌دهند كه نيروهاي مسلح شده آسوري ـ ارمني با پشتيباني ارتش باقيمانده تزاري و كمك مالي آمريكا به جنگ با تركها ادامه دهند و در آزربايجان ايران دولت مسيحي مستقل تشكيل دهند. با صلاحديد انگليسها قرار شد از اكراد نيز براي اين هدف استفاده شود. با اين هدف، مارشيمون در سوم مارس ١٩١٨ به همراه ١٤٠ نفر سوار و چند افسر روسي به ديدار سيميتقو مي‌رود و به او مي‌گويد: ما نيروهاي خود را مسلح و آماده كرده‌ايم. عده سواران ما كم است، اگر سواران شما هم با ما باشند، تبريز را هم مي‌گيريم. اين پيشنهاد به غيرت اسلامي سيميتقو بر مي‌خورد و به دستور وي مارشيمون و يارانش از طرف سواران مسلح سيميتقو كشته مي‌شوند.

وقتي خبر قتل مارشيمون به سلماس مي‌رسد، در ظرف دو روز نزديك ده هزار مسلمان بي‌سلاح از طرف آسوري و داشناكهاي مسلح به قتل مي‌رسند. كليساي آسوري فتواي قتل عام را صادر مي‌كند و به قول كسروي، در اروميه در حدود ده هزار نفر قتل عام مي‌شوند. بنا به نوشته احمد كاويانپور، در خوي و اطراف آن شهر در زد و خورد مسيحيان و مسلمانان در حدود ١٣٠ هزار نفر (در كل منطقه) كشته مي‌شوند.

در اين موقع نيروهاي مسلح روسيه براي خلع سلاح مسلمانان اعلاميه مي‌دهند. در اين اعلاميه آمده است: چون دولت ايران نتوانسته بي‌طرفي خود را در آزربايجان حفظ كند، لذا با قرار متفقين، ارتش ملي مسيحي تشكيل مي‌شود كه جلوي اردوهاي خارجي (عثماني) را بگيرد و اجازه ندهد آنها وارد آزربايجان بشوند ... شرايط زير بايد از طرف مسلمانان رعايت شود :

١ـ مجلسي به رياست و رهبري استپانيانس با شركت ١٦ نفر تشكيل مي‌شود.

٢ـ چون در شهر حكومت نظامي اعلان شده، لهذا رئيس شهرباني بايد از طرف مجلس فوق الذكر تعيين شود.

٣ـ مسلمانان بايد در مدت ٤٨ ساعت خلع سلاح بشوند و اسلحه‌هايشان را تحويل دهند.

٤ـ واحدهاي قزاق ايراني بايد تحت فرمان افسران روسي قرار بگيرند.

در اين موقع ژنرال آندرانيك ارمني با قواي خود از رود ارس گذشته و با سه هزار نيروي مسلح به محاصره خوي دست مي‌زند و مي‌خواهد بعد از قتل عام خوي به طرف اروميه برود و پس از پيوستن نيروهاي مسيحي دولت مسيحي را تشكيل و جلوي حمله احتمالي نيروي عثماني را بگيرد. آندرانيك در مورد عمل كردن نقشه خود و تشكيل “ارمنستان بزرگ” موافقت فرماندهان روس و انگليس را هم گرفته بود.

در همين اثنا، ارتش عثماني وارد مي‌شود و در خوي و سلماس پس از درگير شدن با نيروهاي آندرانيك و ساير مسيحيان آنها را شكست مي‌دهد و آندرانيك با نيرويش مجبور به فرار مي‌شود. به اين ترتيب، چالش براي تشكيل دولت مسيحي در آزربايجان به قميت جان در حدود ١٣٠ هزار نفر تمام مي‌شود.

در باره حوادث خونين و عكس العملهاي بعدي عثمانيها، پدر من (مرحوم ميرزا علي هيئت، مجتهد) كه در آن موقع شاهد و ناظر اوضاع بوده و مورد محبت و اعتماد مردم و محمد حسن ميرزا وليعهد قاجار (و عهده‌دار حكومت آزربايجان) نيز بود و با عثمانيها هم روابط حسنه داشت و به اتفاق آنها "جمعيت اتحاد اسلام" را تشكيل داده و خود نيز رئيس ايراني جمعيت بوده (رئيس عثماني اتحاد اسلام، مرحوم يوسف ضياء بيگ (٢) بوده)، چنين روايت مي‌كرد :

"بعد از كشت و كشتار اروميه، سلماس، خوي و دهات اطراف آنها به دست آسوريها، داشناكهاي ارامنه و نيروي آندرانيك كه همگي از طرف نيروهاي روس و انگليسها و ميسيونرهاي فرانسوي و آمريكايي حمايت مي‌شدند، ارتش عثماني فرا رسيد و در اثر حمله آنها نيروهاي مسيحي شكست خوردند و اكثريتشان موفق به فرار شدند".

در خاتمه، ترجمه فارسي نامه‌اي را كه فرمانده عساكر عثماني (فريق) در جريان جنگ با ارامنه براي امير ارشد (سردار ارشد حاجي عليلو) به تركي عثماني نوشته نقل مي‌كنم. اين نامه همراه ديگر نامه‌ها در آرشيو برادر سردار ارشد، يعني سردار عشاير كه شوهر همشيره اينجانب بود، نگهداري شده و از روي اصل نامه فتوكپي برداشته شده است: (نامه‌ها به وسيله دكتر جهانشاه حاجي عليلو در اختيار اينجانب گذاشته شده):

"حضور محترم حضرت امير ارشد خان

نامه شريفه رسيد. تشكرات صميمي و برادرانه‌ام را تقديم مي‌دارم. البته به سمع عالي رسيده است كه در اين حوالي، ارامنه ٥٨ ده مسلمان را تار و مار كرده‌اند. من براي جلوگيري از اين اقدام ملعونانه و گرفتن انتقام خون مسلمانان حركت كردم. من در صميميت و شجاعت ديندارانه ذات عالي كه مدتهاست معلومم بوده، ذره‌اي شك ندارم. تصديق مي‌فرماييد كه در اين حوالي، يعني در طرف ايران، ادامه جنگ و جدال و كشت و كشتار در ميان مسلمانان تا چه حد موجب شادماني دشمنان دين و ملت و رنجش عاشقان قرآن مبين گرديده است".

-------------------------------------------------------------------------------------

١ـحسن علي بيگلي، پروفسور (استاد تاريخ و مناسبات بين المللي در دانشگاه آزربايجان)، ٣ونجو مقاله: جنوبي آزه‌ربايجان اراضيسينده سوي قيريمي .

٢ـيوسف ضياء سرهنگ ارتش عثماني، اهل آزربايجان شمالي و برادر عبدالله شايق، معلم مشهور دانشگاه باكو بوده و بعد از تشكيل دولت شوروي در آزربايجان، از طرف دكتر نريمان نريمانوف، شخص اول آزربايجان شوروي، براي همكاري دعوت و چند ماه در نخجوان خدمت كرد.

Objection of American Academicians to the US House of Representatives on the Armenian Problem

TO THE MEMBERS OF THE U.S. HOUSE OF REPRESENTATIVES

The undersigned American academicians who specialize in Turkish, Ottoman and Middle Eastern Studies are concerned that the current language embodied in House Joint Resolution 192 is misleading and/or inaccurate in several respects.

Specifically, while fully supporting the concept of a "National Day of Remembrance of Man's Inhumanity to Man," we respectfully take exception to that portion of the text which singles out for special recognition:

". . . the one and one half million people of Armenian ancestry who were victims of genocide perpetrated in Turkey between 1915 and 1923 . . .."

Our reservations focus on the use of the words "Turkey' and "genocide" and may be summarized as follows:

From the fourteenth century until 1922, the area currently known as Turkey, or more correctly, the Republic of Turkey, was part of the territory encompassing the multinational, multi-religious state known as the Ottoman Empire. It is wrong to equate the Ottoman Empire with the Republic of Turkey in the same way that it is wrong to equate the Hapsburg Empire with the Republic of Austria. The Ottoman Empire, which was brought to an end in 1922, by the successful conclusion of the Turkish Revolution which established the present day Republic of Turkey in 1923, incorporated lands and people which today account for more than twenty-five distinct countries in Southeastern Europe, North Africa, and the Middle East, only one of which is the Republic of Turkey. The Republic of Turkey bears no responsibility for any events which occurred in Ottoman times, yet by naming 'Turkey' in the Resolution, its authors have implicitly labeled it as guilty of "genocide" it charges transpired between 1915 and 1923;

As for the charge of "genocide," no signatory of this statement wishes to minimize the scope of Armenian suffering. We are likewise cognizant that it cannot be viewed as separate from the suffering experienced by the Muslim inhabitants of the region. The weight of evidence so far uncovered points in the direct of serious inter communal warfare (perpetrated by Muslim and Christian irregular forces), complicated by disease, famine, suffering and massacres in Anatolia and adjoining areas during the First World War. Indeed, throughout the years in question, the region was the scene of more or less continuous warfare, not unlike the tragedy which has gone on in Lebanon for the past decade. The resulting death toll among both Muslim and Christian communities of the region was immense. But much more remains to be discovered before historians will be able to sort out precisely responsibility between warring and innocent, and to identify the causes for the events which resulted in the death or removal of large numbers of the eastern Anatolian population, Christian and Muslim alike.

Statesmen and politicians make history, and scholars write it. For this process to work scholars must be given access to the written records of the statesmen and politicians of the past. To date, the relevant archives in the Soviet Union, Syria, Bulgaria and Turkey all remain, for the most part, closed to dispassionate historians. Until they become available, the history of the Ottoman Empire in the period encompassed by H.J. Res. 192 (1915-1923) cannot be adequately known.

We believe that the proper position for the United States Congress to take on this and related issues is to encourage full and open access to all historical archives and not to make charges on historical events before they are fully understood. Such charges as those contained H.J. Res. 192 would inevitably reflect unjustly upon the people of Turkey and perhaps set back irreparably progress historians are just now beginning to achieve in understanding these tragic events.

As the above comments illustrate, the history of the Ottoman-Armenians is much debated among scholars, many of whom do not agree with the historical assumptions embodied in the wording of H.J. Res. 192. By passing the resolution Congress will be attempting to determine by legislation which side of the historical question is correct. Such a resolution, based on historically questionable assumptions, can only damage the cause of honest historical inquiry, and damage the credibility of the American legislative process.

SIGNATORIES TO THE STATEMENT ON H.J. RES. 192 ADDRESSED TO THE MEMBERS OF THE U.S. HOUSE OF REPRESENTATIVES

RIFAAT ABOU-EL-HAJ Professor of History California State University at Long Beach

RODERIC DAVISON Professor of History George Washington University

SARAH MOMENT ATIS Professor of Turkish Language & Literature University of Wisconsin at Madison

WALTER DENNY Professor of Art History Associate & Near Eastern Studies University of Massachusetts

KARL BARBIR Associate Professor of History Siena College (New York)

DR. ALAN DUBEN Anthropologist, Researcher New York City

ILHAN BASGOZ Director of the Turkish Studies Program at the Department of Ural-Altaic Studies Indiana University

ELLEN ERVIN Research Assistant Professor of Turkish New York University

DANIEL G. BATES Professor of Anthropology Hunter College, City University of New York

CAESAR FARAH Professor of Islamic & Middle Eastem History University of Minnesota

ULKU BATES Professor of Art History Hunter College, City University of New York

CARTER FINDLEY Associate Professor of History The Ohio State University

GUSTAV BAYERLE Professor of Uralic & Altaic Studies Indiana University

MICHAEL FINEFROCK, Professor of History College of Charleston

ANDREAS G. E. BODROGLIGETTI Professor of Turkic & Iranian languages University of California at Los Angeles

ALAN FISHER Professor of History Michigan State University

KATHLEEN BURRILL Associate Professor of Turkish Studies Columbia University

CORNELL FLEISCHER Assistant Professor of History Washington University (Missouri)

TIMOTHY CHILDS Professorial Lecturer at SAIS, Johns Hopkins University

PETER GOLDEN Professor of History Rutgers University, Newark

SHAFIGA DAULET Associate Professor of Political Science University of Connecticut

TOM GOODRICH Professor of History Indiana University of Pennsylvania

JUSTIN McCARTHY Associate Professor of History University of Louisville

ANDREW COULD Ph.D. in Ottoman History Flagstaff, Arizona

JON MANDAVILLE Professor of the History of the Middle East Portland State University (Oregon)

MICHAEL MEEKER Professor of Anthropology University of California at San Diego

RHOADS MURPHEY Assistant Professor of Middle Eastern Languages, Cultures & History Columbia University

THOMAS NAFF Professor of History & Director, Middle East Research Institute University of Pennsylvania

PIERRE OBERLING Professor of History Hunter College of the City University of New York

WILLIAM OCHSENWALD Associate Professor of History Virginia Polytechnic Institute

ROBERT OLSON Associate Professor of History University of Kentucky

WILLIAM PEACHY Assistant Professor of the Judaic, Near Eastern Languages & Literatures The Ohio State University

DONALD QUATAERT Associate Professor of History University of Houston

HOWARD REED Professor of History University of Connecticut

WILLIAM GRISWOLD Professor of History Colorado State University

TIBOR HALASI-KUN Professor Emeritus of Turkish Studies Columbia University

WILLIAM HICKMAN Associate Professor of Turkish University of California, Berkeley

J. C. HUREWITZ Professor of Government Emeritus Former Director of the Middle East Institute (1971-1984) Columbia University

JOHN HYMES Professor of History Glenville State College West Virginia

HALIL INALCIK University Professor of Ottoman History, Member of the American Academy of Arts & Sciences University of Chicago

RALPH JAECKEL Visiting Assistant Professor of Turkish University of California at Los Angeles

RONALD JENNINGS Associate Professor of History & Asian Studies University of Illinois

JAMES KELLY Associate Professor of Turkish University of Utah

KERIM KEY Adjunct Professor Southeastern University Washington, D.C.

DANKWART RUSTOW Distinguished University Professor of Political Science City University Graduate School New York

ELAINE SMITH Ph.D. in Turkish History Retired Foreign Service Officer Washington, D•C•

STANFORD SHAW Professor of History University of California at Los Angele

EZEL KURAL SHAW Associate Professor of History California State University, Northridge

METIN KUNT Professor of Ottoman History New York City

FREDERICK LATIMER Associate Professor of History Retired University of Utah

AVIGDOR LEVY Professor of History Brandeis University

BERNARD LEWIS Cleveland E. Dodge Professor of Near Eastern History Princeton University

DR. HEATH W. LOWRY Institute of Turkish Studies Inc. Washington, D.C.

GRACE M. SMITH Visiting Lecturer in Turkish University of California at Berkeley

JOHN MASSON SMITH, JR. Professor of History University of California at Berkeley

DR. SVAT SOUCEK Turcologist, New York City

ROBERT STAAB Assistant Director of the Middle East Center University of Utah

JUNE STARR Associate Professor of Anthropology SUNY Stony Brook

JAMES STEWART-ROBINSON Professor of Turkish Studies University of Michigan

DR. PHILIP STODDARD Executive Director, Middle East Institute Washington, D.C.

FRANK TACHAU Professor of Political Science University of Illinois at Chicago

METIN TAMKOC Professor of International Law and Regulations Texas Tech University

DAVID THOMAS Associate Professor of History Rhode Island College

MARGARET L. VENZKE Assistant Professor of History Dickinson College (Pennsylvania)

WARREN S. WALKER Home Professor of English & Director of the Archive of Turkish Oral Narrative Texas Tech University

DONALD WEBSTER Professor of Turkish History, Retired

WALTER WEIKER Professor of Political Science Rutgers University

JOHN WOODS Associate Professor of Middle Eastern History University of Chicago

MADELINE ZILFI Associate Professor of History University of Maryland